haben i sein

Czasowniki haben i sein w czasach perfekt

Ani w j. angielskim, ani w j. hiszpańskim, tworząc czas przeszły złożony, czas zaprzeszły, albo czas przyszły dokonany, nie musimy się martwić, jakiego czasownika posiłkowego należy użyć. W obu bowiem tych językach używamy w tym przypadku czasownika mieć, np.

He enviado un mensaje a la escuela. Anna ha sido culpable. Angel ha ido al gimnasio.

I have sent a message to the school. Anna has been guilty. John has gone to the gym.

Ale w j. niemieckim pojawia się pytanie Shakespeare´a: „Być albo nie być?”, albo jak u Ernesta Hemingway´a : „Mieć albo nie mieć”. Pytanie brzmi mianowicie: Kiedy tworzy czasownik swoje czasy perfekt  (Perfekt, Plusquamperfekt i Futur II) z czasownikiem sein, a kiedy z czasownikiem haben?

Większość gramatyków twierdzi, że normą jest tworzenie czasów perfekt z czasownikiem haben.  Wychodząc z takiego założenia, pozostaje jedynie wyjaśnić, kiedy zachodzi przypadek szczególny i czasy perfekt tworzone są z czasownikiem sein.

Do tego należy dodać, że wszystkie czasowniki przechodnie, czyli czasowniki które mogą posiadać dopełnienie bliższe, i dlatego też można z nimi utworzyć stronę bierną, tworzą czasy perfekt z czasownikiem haben, np. Der bekannte Journalist hat einen sehr guten Artikel geschrieben. Morgen werde ich ihn gelesen haben.

Również wszystkie czasowniki zwrotne w j. niemieckim tworzą swoje czasy perfekt z czasownikiem haben, i to niezależnie od tego, czy są one przechodnie, czy też nie, np. Anna hat sich gefreut. Erika hat sich schämen müssen.

Wnioskując a contrario musimy mieć do czynienia z czasownikiem nieprzechodnim i niezwrotnym, żeby w ogóle istniało prawdopodobieństwo, że czasownik będzie tworzyć czasy perfekt z czasownikiem sein. Jednak te dwa warunki nie są wystarczające, bowiem czasownik musi do tego jeszcze być teliczny, i to w dodatku względem podmiotu.

Słowo „teliczny” pochodzi z języka greckiego i oznacza cel. W nauce „teliczny” to  taki, który ma związek ze zmianą, celowością lub ograniczonością. W językoznawstwie zdarzenia teliczne to takie zdarzenia, które są ograniczone w czasie bądź określonymi momentami, bądź z natury rzeczy. Arystoteles nazywał czynnościami telicznymi takie czynności, które zmieniały stan rzeczy, np. skutkowały pojawieniem się, zmienieniem się albo zniknięciem jakiegoś przedmiotu.

Terminów „teliczny” i „ateliczny” używa się zatem do określenia dwóch różnych rodzajów zdarzeń. Chodzi tutaj o rozróżnienie znaczeń. Czasownikami telicznymi określa się te czasowniki, które odnoszą się do stanu wtórnego podmiotu, który wykonał czynność, np. Erika und Michael haben fünf Kinder großgezogen. Stan wtórny względem pierwotnego polega na tym, że w efekcie końcowym dzieci są dorosłe.

W tym przypadku został jednak użyty czasownik haben, a wynika to z faktu, że czasownik chociaż jest teliczny, czyli określa zmianę przedmiotu lub osoby, to jednak jego teliczność nie rozciąga się na podmiot ale na dopełnienie bliższe, w tym wypadku nie na rodziców, ale na dzieci. Dodakowo można stwierdzić, że czasownik jest po prostu przechodni i dlatego musi tworzyć czasy perfekt z haben.

Teliczny w odniesieniu do podmiotu jest czasownik w następującym zdaniu: Letztendlich ist Herr Müller in der Manageretage angekommen. Stan wtórny polega na tym, że Herr Müller jest teraz na piętrze kierowniczym. W przypadku takiego czasownika jak pracować w ogóle nie można mówić o stanie wtórnym: Nun arbeitet Herr Müller letztendlich in der Manageretage. Telicznymi czasownikami w odniesieniu do podmiotu są np.: ankommen, aufbleiben, aufblühen, auffallen, aufkommen, bleiben, einschlafen, einnicken, entgleiten, entgehen, gelingen, geschehen, glücken, missglücken, passieren, sterben, umziehen (hier Wohnung wechseln), untergehen, unterlaufen, vergehen, verklingen.

Więcej kłopotów sprawiają czasowniki generalnie oznaczające ruch, jak np. : joggen, laufen, fahren, fliegen, paddeln, reiten, rodeln, rudern, schwimmen, tanzen, tauchen, traben, wandern, etc. Jeżeli używamy ich do określenia przemieszczania się (w rozumieniu kierunku), to wraz z ruchem jest też osiągany stan wtórny. I dlatego mówimy, że w tych przypadkach powyżej wymienione czasowniki są teliczne. To oznacza z kolei, że w tych przypadkach czasowniki tworzą czasy perfekt z czasownikiem sein, np. Welcher Manager ist wieder aus dem Unternehmen getanzt? Die erste Panik ist bereits in die Finanzmärkte gerudert.

Przy podawaniu informacji dotychących miejsca, albo gdy inne bądź żadne informacje nie są podawane, nie mamy do czynienia ze stanem wtórnym. Poprzez to są te czasowniki w tych przypadkach ateliczne i tworzą czasy perfekt z czasownikiem haben (jakkolwiek zastosowanie czasownika sein jest w tych przypadkach również możliwe) np.: Welcher Manager hat die ganze Nacht getanzt. Die erste Panik hat in den Finanzmärkten gerudert.

Istnieją również czasowniki oznaczające ruch, takie jak fliegen czy fahren, które mogą być przechdnie. W wariancie przechodnim, czyli wtedy, kiedy występują z dopełnieniem bliższym, czasowniki te tworzą obligatoryjnie czasy perfekt z czasownikiem haben. np.: Der Räuber ist in der Fußgängerzone gefahren. Ich habe noch nie Auto gefahren.

Z kolei czasowniki reisen i gehen tworzą zawsze czasy perfekt z czasownikiem sein: Meine Oma zu ihrer Jugend ist viel gereist.

Ponieważ czasowniki: liegen, stehen i sitzen nie są czasownikami telicznymi, to można się spodziewać, że będą tworzyły swoje czasy perfekt z czasownikiem haben. Jednakże występują od tej zasady regionalne odstępstwa. W południowych Niemczech, w Austrii i Szwajcarii tworzy się mianowicie czasy perfekt z tymi trzema czasownikami używając czasownika posiłkowego sein.